W Centrum e-Learningu i Innowacyjnej Dydaktyki w ramach Systemu Wsparcia Dydaktyki oferujemy dydaktykom i dydaktyczkom AGH różne formy wsparcia rozwoju ich kompetencji do nauczania. Wyniki badań doświadczeń, jakie przeprowadziliśmy w czerwcu 2022 roku, pokazują, że jedną z częściej wskazywanych trudności z jakimi spotykają się osoby prowadzące zajęcia jest brak zaangażowania i motywacji ze strony osób studiujących. Te z kolei wskazują na brak stosowania ciekawych metod.

Wyniki tych badań są dla CeLiID punktem startowym podczas planowania oferty rozwojowej. Dzięki temu staramy się profilować nasze działania tak, aby jak najbardziej odpowiadały potrzebom osób pracujących w AGH. Wspólnym mianownikiem tych działań jest koncepcja kształcenia skoncentrowanego na osobach studiujących (ang. student-centered learning). W CeLiID zależy nam na tym, aby to podejście było ważnym elementem dydaktyki w AGH.

Jakie są główne założenia koncepcji student-centred learning

W praktyce kształcenie skoncentrowane na osobach studiujących jest realizowane poprzez zaangażowanie studentek i studentów w proces aktywnych i interaktywnych zajęć. Dzięki wykorzystaniu różnorodnych form (grupowa, indywidualna, zespołowa, debata) oraz metod prowadzenia zajęć, pracując na realnych problemach czy scenariuszach, z którymi mogą się utożsamiać osoby studiujące, mają okazję myśleć w sposób analityczny i kompleksowy. 

W tak rozumianym kształceniu zmienia się nie tylko rola i umiejscowienie studentów w procesie nauki, ale także to, jak działa osoba prowadząca zajęcia. Jej rola wykracza zdecydowanie poza przekazywanie wiedzy. Polega na odpowiednim zaprojektowaniu i przeprowadzeniu zajęć, podczas których stosuje takie metody i strategie uczenia, dzięki którym osoby studiujące uczą się aktywnie i wzajemnie. 

Ważnym elementem jest także informacja zwrotna, zarówno ta rówieśnicza, jak również ta pochodząca od osoby prowadzącej zajęcia. Informacja zwrotna jest rozumiana jako okazja do rozwoju i może dotyczyć zarówno produktu, jak i procesu dochodzenia do rezultatów. 

Założenia koncepcji kształcenia skoncentrowanego na osobach studiujących można realizować poprzez wykorzystanie różnych metod dydaktycznych. W tym artykule opisaliśmy kilka flagowych metod. A po doświadczenie pracy z nimi podczas naszych szkoleń – zapraszamy jak zawsze do CeLiID. 

Flipped Classroom

Model odwróconych zajęć (ang. flipped classroom) zakłada, że zajęcia w sali poprzedzone są samodzielną pracą studentów w domu. Dzięki temu po przyjściu na zajęcia możliwe jest skupienie się na ćwiczeniu praktycznych umiejętności pod okiem nauczyciela. W takiej konstrukcji odwracamy, a raczej przesuwamy zapamiętywanie, zrozumienie, zastosowanie, do realizacji przez osoby uczące się, w indywidualnej przestrzeni nauki, i we własnym tempie. Na zajęciach w sali osoba ucząca, stwarza studentom i studentkom warunki do rozwijania umiejętności analizowania, oceniania i tworzenia.

Taka struktura zmienia również sposób pracy dydaktyków i dydaktyczek, którzy zaczynają pełnić rolę bardziej przewodników/-czek, moderatorów/-ek i mentorów/-ek niż wykładowców]/-czyń. Odpowiedzialność za zdobywanie wiedzy, za to czy potrafią uczyć się samodzielnie i stosują teorię w praktyce przechodzi na osoby studiujące. Studenci i studentki mogą również doświadczyć samooceny lub oceny rówieśniczej. Patrząc na  szeroki i swobodny dostęp do różnorodnych zasobów wiedzy (online, offline), ta zmiana wydaje się być efektywniejszym modelem procesu dzisiejszej edukacji.

Nauczanie rówieśnicze

Nauczanie rówieśnicze to strategia i metoda jednocześnie, gdzie program jest zaplanowany przez nauczyciela, lecz jego realizacja jest w znaczącej mierze zależna od aktywności i zaangażowania studentów. Rolą nauczyciela jest zaplanowanie pakietu zadań i ćwiczeń umożliwiający osobom studiującym uczenie się od siebie nawzajem. Metoda aktywizuje do samokształcenia, komunikacji i współpracy.

Wraz z nauczaniem rówieśniczym występuje ocenianie rówieśnicze (ang. peer assessment), które wzmacnia kompetencje do aktywnego uczenia się studenta. Metoda współwystępuje z metodą problemową i projektową. Nauczanie rówieśnicze rozwija także kompetencje  interdyscyplinarne, jak współpraca, komunikacja, prezentacja.

Problem-based learning (metoda problemowa)

Jest to metoda samodzielnego dochodzenia do wiedzy poprzez rozwiązywanie problemów o charakterze poznawczym, decyzyjnym lub praktycznym. Składa się z czterech etapów:

 1. wytworzenie sytuacji problemowej,

 2. formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania, 

3. weryfikacja pomysłów, 

4. porządkowanie i stosowanie nowych rozwiązań. (Półturzycki, 2002, s. 72) 
Metoda zakłada samodzielną eksplorację zagadnienia przez studentów, poszukiwanie informacji koniecznych do rozwiązania i eksperymentowania.

Project Based Learning (metoda projektowa)

To metoda nauczania przez projekty osadzone w realiach społecznego życia studentów, rozwiązująca ważne zagadnienia dla danej społeczności, stąd często interdyscyplinarna. Obejmuje realizację większej partii materiału w dłuższym czasie, cele są ustalone, proces ustrukturyzowany. Jest rekomendowana dla pracy zespołowej. Dzięki metodzie problemowej kształtowane są umiejętności 

• samodzielnej pracy i planowania pracy, 
• poszukiwania źródeł informacji, 
• definiowania problemów, 
• poszukiwania rozwiązań, 
• podejmowania decyzji, 
• współpracy oraz 
• oceny efektów pracy.

Nauczyciel towarzyszy procesowi, ale mu nie przewodzi.

Inquiry-based Learning (nauczanie przez dociekanie)

Ta metoda wywodzi się z postępowania badawczego. Ukierunkowana jest na aktywne poszukiwanie, badanie, eksperymentowanie i tworzenie struktury wiedzy przez studenta. Dużą rolę odgrywają umiejętności zadawania pytań, formułowania problemów, analizy i wnioskowania. Metoda rozwija myślenie krytyczne i kreatywność, wspiera współpracę i komunikację.. (Dumon et. al. 2010; Pedaste et al., 2015).

Wyżej wymienione metody można wykorzystać przy większości typów zajęć: na ćwiczeniach, laboratoriach, ćwiczeniach projektowych, a nawet – w zmodyfikowanej formie – na wykładach. Nadają się zarówno dla mniejszych, jak i większych grup.  Ich założeniem jest zaangażowanie osób studiujących w złożone procesy myślowe umożliwiające zdobywanie wiedzy i umiejętności poprzez odpowiednie dobranie problemu, tematykę projektu czy dobór przykładów do analizy.

Team-based learning

Team Based Learning (TBL) to metoda, która łączy ideę odwróconych zajęć (ang. flipped classroom) i pracę grupową, nadając jej określoną strukturę, etapowość i rytm. Sprawdza się szczególnie do przedmiotów w dużej mierze bazujących na teorii, której wykładanie było po prostu nieefektywne. TBL, jako aktywna metoda prowadzenia zajęć, zwiększa poziom zaangażowania i satysfakcji osób studiujących z nauki, ma bezpośrednie przełożenie na lepsze wyniki z egzaminów i zmniejsza absencję podczas zajęć (Sibley et al., 2014).

Dzięki wykorzystaniu mechaniki odwróconych zajęć, czas w sali można poświęcić na aktywną i głęboką pracę w małych zespołach, zachęcającą do aplikacji wiedzy do rozwiązywania złożonych problemów oraz równoległego nabywania i trenowania kompetencji kluczowych na rynku pracy. Praca w zespołach jest poprzedzona sesją sprawdzającą gotowość indywidualną i zespołową do pracy na poziomie aktywnych zadań (test indywidualny i test zespołowy). Jednak to praca na scenariuszach i realnych przypadkach jest kluczowym etapem metody. Zajmuje też największą część czasu zajęć. Z dydaktycznego punktu widzenia jest okazją do trenowania myślenia analitycznego i refleksyjnego, wymagającego porównania, analizy, dyskusji i oceny.

Metoda TBL jest rekomendowana do prowadzenia zajęć w perspektywie całego semestru lub kilkugodzinnego modułu. Efektywnie da się zrealizować zarówno w mniejszych, jak i większych grupach.  Można ją z powodzeniem wdrożyć w każdego typu zajęciach i zrealizować w przestrzeni, która pozwala na podział i pracę w grupach. Od osoby prowadzącej wymaga przygotowania całego procesu opartego o TBLa zanim zajęcia wystartują, ze względu na to, że dobór treści do samodzielnej analizy, napisanie pytań testowych oraz zaprojektowanie ćwiczeń zespołowych musi być współzależne i spójne z wyznaczonymi celami.

Design Thinking

Design Thinking (DT) to metoda twórczego rozwiązywania problemów w formie kreatywnej pracy zespołu projektowego.  Na proces Design Thinking składa się 5 głównych etapów: odkrywanie (próba zrozumienia zagadnienia i spojrzenia na problemy oczami osób, dla których zespół DT projektuje rozwiązania.), diagnoza (analizowanie zebranych informacji oraz zdiagnozowanie problemu projektowego), pomysł (etap burzy mózgów na temat możliwych rozwiązań), prototypowanie (zaprojektowanie prototypu rozwiązania, bez inwestowania dużych nakładów finansowych i czasowych) i testowanie (zebranie informacji zwrotnej od użytkowników i weryfikacja wyobrażenia o produkcie).

Metoda DT idealnie sprawdzi się szczególnie podczas zajęć projektowych, kiedy ilość czasu przeznaczonego na przedmiot jest na tyle duża, że można efektywnie przejść proces. . Dzięki zaangażowaniu w działania i proces projektowy osoby studiujące dość dokładnie poznają wybrane zagadnienia, które przestaje być dla nich abstrakcyjne i oderwane od rzeczywistości. Proces DT jest oparty na pracy zespołowej – dzięki czemu osoby projektujące trenują kompetencje związane ze współpracą, analizą, negocjowaniem oraz kreatywnością. Paradoksalnie, dzięki pracy grupowej w metodzie DT osoby studiujące mogą w efektywny sposób zrealizować znaczną ilość materiału (Gołębiowska et al., 2022). Jeśli dołożymy do tego wzajemne prezentowanie rezultatów i wniosków oraz elementy oceny rówieśniczej i informacji zwrotnej, to efektywność dydaktyczna zajęć będzie bardzo wysoka.   

Myślenie wizualne

Myślenie Wizualne (ang. Visual Thinking) to system notowania i prezentowania informacji z użyciem elementów graficznych, które wspierają proces zapamiętywania i analizy Zasadniczym celem myślenia wizualnego jest porządkowanie często bardzo złożonych kwestii, żeby najpierw sobie, a potem innym – potrafić je pokazać, wytłumaczyć, może wspólnie rozwiązać problem.

Pierwszym etapem poznawania Myślenia Wizualnego jest wzbogacenie zwykłego sposobu myślenia o obrazy. Efektem jest rozwój praktycznej wyobraźni i zdolności do wizualizacji złożonych kwestii. Drugim etapem są rysunki (w formie patyczków, kilku strzałek i symbolicznych, minimalistycznych ikonek), które podsumowują informacje. 

Skuteczność technik wizualizacji potwierdzają badania, np. dotyczące zapamiętywania: jedno z nich dowodzi, że ludzie są w stanie zapamiętać nawet dwa razy więcej informacji, gdy dołączam element rysowania ikon do tekstu. Dodatkowo, biorąc pod uwagę znaczenie różnych zmysłów, przez które ludzie kolekcjonują doświadczenia z otoczenia, szacuje się, że nawet 75% procesów mentalnych dotyczy obrazów. Oznacza to, że myślenie wizualne jest dla nas najbardziej naturalnym sposobem myślenia.Myślenie wizualne można zrealizować za pomocą, np. mapy myśli (porządkuje złożone i skomplikowane tematy, grupuje je w taki sposób, że od razu widać relacje i zależności pomiędzy częściami składowymi), sketchnotingu (nielinearnych notatek uzupełnionych o reprezentujące je elementy wizualne) czy visual storytellingu (uporządkowane opowiadanie historii za pomocą obrazu.

Tutoring

Tutoring to forma nauczania oparta na indywidualnej relacji osoby prowadzącej (tutora/tutorki) i osoby studiującej, czyli tutoranta/tutorantki.

Tutoring daje szansę nawiązania indywidualnej relacji mistrz-uczeń, która od wielu lat jest uznawana za najefektywniejszą formę nauki. Tutoring jest formą spersonalizowaną, co oznacza, że nie tylko tematyka, ale również metody pracy dostosowane są do konkretnego tutoranta/tutorantki, uwzględniając indywidualne możliwości, potrzeby i talenty.

Osoba prowadząca tutoring, na podstawie rozmowy z tutorantem lub tutorantką, projektuje program spotkań (tutoriali), pozwalający na osiągnięcie celów istotnych dla swojego podopiecznego.

Czas pomiędzy tutorialami przeznaczony jest na indywidualną pracę tutoranta/tutorantki nad wspólnie wytyczonymi celami. Odbywające się cyklicznie w trakcie semestru tutoriale obejmują rozmowę nad postępem pracy, wskazywanie kierunków i omawianie pojawiających się problemów.

Tutoring jest jedynym w swoim rodzaju doświadczeniem, które wzbogaca wszystkie zaangażowane w niego osoby. Może być źródłem zdobywania specjalistycznej wiedzy, inspiracji, czy też sposobem na poznanie swoich słabych i mocnych stron.Cele tutorialu mogą być rozwojowe, nastawione na szeroko pojęty rozwój osobisty tutoranta (tutoring rozwojowy) lub naukowe, nastawione na zdobycie konkretnych umiejętności lub wiedzy wybranej dyscyplinie naukowej (tutoring naukowy).

Podsumowanie

Choć wykorzystanie opisanych metod dydaktycznych ma niekwestionowane uzasadnienie także w badaniach efektywności i zaangażowania osób studiujących, to warto pamiętać także o pewnych ograniczeniach, z jakimi osoby prowadzące zajęcia mogą się zmierzyć.

Jednym z nich może być niechęć lub opór osób studiujących do podjęcia aktywności. Dzieje się tak, ponieważ osoby te mogą być przyzwyczajone do “bycia nauczanym”, podczas gdy w aktywnych metodach pracy to studenci sami muszą dociekać i podejmować wysiłek umysłowy, aby rozwiązać zadany problem.

Wyzwaniem może być także towarzyszące procesowi grupowemu poczucie niepewności czy działania grupy idą w dobrym kierunku, czy nie popełniają błędów, czy rozwiązanie, które osiągną poprzez wspólną pracę będzie na pewno tym właściwym. Co więcej, osoby studiujące mogą mieć problem także z dawaniem i otrzymywaniem informacji zwrotnej, która jest wpisana w większość przedstawionych metod. Brak treningu umiejętności w tym obszarze może prowadzić do większego poziomu frustracji.

Jak sobie radzić w takich sytuacjach?

Na początku zajęć warto zaznajomić osoby studiujące z samą metodą i pokazać wartości i korzyści jakie zyskują (trenowanie kluczowych kompetencji, głębsze uczenie się, lepsze zapamiętywanie).

Dobrym pomysłem będzie także podzielenie się opiniami studentów z poprzednich realizacji (jeśli się już odbyły) lub wypowiedziami, nawet w formie krótkich filmów, studentów innych uczelni.

Warto także wykonać zestawienie wyników z kolokwiów i egzaminów po zajęciach prowadzonych w sposób tradycyjny i z wykorzystaniem aktywnych metod.

W trakcie zajęć nie zaszkodzi wykonać kilku stop klatek, aby podkreślić kluczowe etapy metody oraz zwrócić uwagę osób uczestniczących na to czego właśnie doświadczyli.

Włączenie elementu refleksji będzie na to dobrym sposobem. Do tego celu można wykorzystać karty wyjścia, na których pytamy osoby studiujące, np. czego się nauczyli, co chcieliby pogłębić, co podobało im się najbardziej. Na zakończenie zajęć dobrym zabiegiem będzie dodanie do sesji informacji zwrotnej także tych obszarów rozwoju kompetencji, które dotyczą wykorzystania danej metody dydaktycznej.