O refleksji

Naszym zdaniem refleksja jest niezbędnym elementem uczenia się, szczególnie w przypadku praktyków, osób zawodowo zajmujących się edukacją i uczeniem. Pojęcie refleksji kojarzy się z człowiekiem, który myśli, zastanawia się, medytuje. W potocznym języku podkreślamy często, że “musimy coś przemyśleć, “zastanowić się na spokojnie”.
Przeważnie autorzy zajmujący się refleksją zgadzają się, że jest ona aktywnym i świadomym procesem (Dewey 1936, Moon 2005, Kolb 1984 Schon 1987).
Refleksja rozpoczyna się, kiedy pracując czy ucząc się, napotykamy na kwestie złożone, takie, na które nie ma prostych i jednoznacznych odpowiedzi. Angażując się, wykorzystujemy zatem to, co już wiemy, nasze doświadczenie, pomysły, ale i emocje, aktywnie obserwując i zastanawiając się nad możliwymi rozwiązaniami czy sposobami osiągnięcia celu.
Istotnymi elementami procesu refleksji są zatem:

• aktywność: inicjatywa musi być po naszej stronie, refleksja wymaga od nas zaangażowania się i zainicjowania procesu, nie dzieje się “sama”. Nikt nie może nas do tego zmusić, to proces całkowicie zależny od nas;
• ciągłość: aby spełniła swoją rolę nie może być jednorazowym działaniem lecz powtarzającą się czynnością, swoistym nawykiem połączonym z uczeniem się. Tylko wtedy będziemy potrafili odnieść się krytycznie to naszych wcześniejszych przemyśleć, skonfrontować je z bieżącymi doświadczeniami.
• samodzielność: nikt nie zastanowi się za nas, to proces całkowicie należący do nas i wymagający samodzielności. uczy odpowiedzialności za własną pracę i za uczenie się, powoduje, że “przywiązujemy się” do danego problemu, mamy go “na własność”.
• własna chęć: motywacja do poświęcenia czasu i energii na opisanie swojego doświadczenia jest bardzo istotna. Aby ją osiągnąć niezbędne jest zrozumienie celu refleksji, dostrzeżenie jej zalet

Refleksja dotyczy zatem w głównej mierze praktyki, uczenia się poprzez doświadczenie i jest procesem silnie zindywidualizowanym, osobistym.
Kluczem do refleksji jest wybór odpowiedniej perspektywy analizy własnych działań i doświadczenia. Refleksję można przeprowadzić w trakcie pracy, uczenia się, zgłębiania jakiegoś problemu czy działania (‘o rety, co ja robię?’) lub po jego zakończeniu (‘o rety, co ja zrobiłem?’) (m.in Schon 1987).
Ważne, aby zastanawiać się nad zdobywanym czy zdobytym doświadczeniem zamiast tylko nim żyć. Rozwój zdolności analizy własnego postępowania i ciekawość pozwoli na świadome i celowe uczenie się, które jest kierowane własną pracą i życiem, a nie jedynie książkami, teoriami, gromadzeniem dokumentacji, certyfikatów i porad ekspertów.

Jaki jest cel refleksji?

Refleksja obecna jest tam, gdzie uczący się próbuje zrozumieć (a nie tylko zapamiętać) dany materiał oraz odnieść go do swojego wcześniejszego doświadczenia. W różnych podejściach mamy do czynienia z podkreślaniem różnych kwestii – skupieniem się na samym procesie refleksji, na jej celach lub na jej rezultatach. Możliwe jest zatem zmodyfikowanie swoich przekonań i wiedzy a nie tylko tworzenie związków między nimi. Dzięki refleksji możliwe jest przeformułowane czy przedyskutowanie pomysłów (np w formie eseju krytycznego czy komentarza) a tym samym głębsze, poważniejsze potraktowanie danego problemu.

Jakie są podstawowe funkcje refleksji?

Moon (Moon, 2005) wyróżniła kilka możliwych funkcji:

• nauczenie się;
• otrzymanie materiału do dalszej refleksji;
• działanie lub inna forma uczenia się
• analiza krytyczna;
• refleksja na temat samego procesu uczenia się;
• powstanie teorii;
• rozwój osobisty;
• podjęcie decyzji, rozwianie wątpliwości;
• wzmocnienie własnej pozycji, emancypacja;
• emocje, wiedza na temat emocji;

Refleksja a uczenie się

Dlaczego lepiej się uczymy zastanawiając się? Moon wyróżnia 4 podstawowe powody:
1. refleksja spowalnia nasze działania, powoduje, że musimy zwolnić tempo przyswajania faktów i zacząć łączyć je, szukać odwołań, zadawać pytania
2. poprzez zaangażowanie w refleksję stajemy się właścicielami “uczenia się”. To, co robimy, nabiera dla nas większego znaczenia, jest “nasze” , wypracowane osobiście
3. zwiększanie świadomości uczenia się – poziom metakognitywny
4. ponieważ refleksja dotyczy zwykle złożonych problemów to jest to swoiste postawienie wyzwania uczącemu się.

Jak zacząć?

Wymogi akademickie zwykle skutecznie oduczają używania zaimka “ja”. Skupienie się na sobie, własnych przemyśleniach, jest jednak kluczowe. Użycie sformułowań “ja sądzę” “wydaje mi się”, myślę, że…” powoduje, że automatycznie zmieniamy perspektywę, bardziej utożsamiamy się z danym zagadnieniem, odnosimy go do własnych doświadczeń.
Pisanie refleksyjne różni się od innych form, które zwykle trenowane są w szkole czy na uczelni. Naturalne dla tego sposobu uczenia się jest prowadzenie dziennika czy pamiętnika. Współcześnie taką funkcję pełnią blogi. Warto zauważyć, że dla osób mających kłopoty z pisaniem, pisemnym wysławianiem się można wykorzystać nagrania audio (np. w formie podcastów) do dokumentowania swoich przemyśleń. Ich struktura może być taka sama jak w przypadku refleksji pisemnej.

Zasadniczo badacze podkreślają wagę dokumentowania refleksji, choćby po to, by można ją poddać ocenie, by stworzyć z niej materiał czy punkt wyjścia do dalszych rozważań. Wśród wielu metod zapisywania własnych przemyśleń (Moon 2005) różnego typu dzienniki zdają się być szczególnie istotne. Mogą przybierać różną formę (graficzną, dźwiękową, zdjęciową, pisaną odręcznie) lecz mają kilka wspólnych cech: powtarzalność, strukturę, możliwość przeglądania wcześniejszych zapisków, możliwość prezentacji. Cechy te świetnie realizowane są przez blog, narzędzie stworzone po to, by pisać (fotografować, nagrywać) i publikować własne przemyślenia.

CO?
* wybierz zdarzenie: doświadczenie, projekt, lekcję, temat, zagadnienie itp, która w szczególny sposób cię dotyczy, coś co szczególnie cię zainteresowało lub znudziło albo coś, co szczególnie podkreśla jakąś twoją cechę (taką, którą oczywiście chcesz się pochwalić). Dlaczego jest to dla ciebie ważne?

* co się zdarzyło? przygotuj opis, który pozwoli na umiejscowienie zdarzenia w kontekście, postaraj się wystrzegać interpretacji czy osobistych komentarzy a jedynie podać opis sytuacji. Ważne, aby opis nie zdominował całego zapisku lecz był jedynie wprowadzeniem, umożliwiał zrozumienie kontekstu danego wydarzenia. Opis prezentuje kontekst, refleksja pozwala na dzielenie się znaczeniami i przemyśleniami.

I CO Z TEGO?

* co to może oznaczać? Podaj różne wyjaśnienia, nie skupiaj się tylko na jednej możliwości. Co myślisz na ten temat? A jaki masz odczucia – pozytywne czy negatywne? Czy podobne zdarzenie miało miejsce wcześniej, czy są jakieś informacje czy sprawy, które mogą pokazać to zdarzenie w innym świetle? Czy jest ktoś (czyjeś poglądy, działania) kto jest w jakiś sposób istotny dla danego działania? Ważne, aby opisać dlaczego coś było ważne/ nudne/ trudne/ ciekawe DLA CIEBIE. Warto też wziąć pod uwagę czytającego – czy będzie w stanie dostrzec tok twojego rozumowania, zrozumieć, dlaczego coś było na dla ciebie ważne/ nudne/ trudne/ ciekawe.

A CO TERAZ?

* Jaki to ma wpływ na twoje dalsze działania? Czy chcesz coś zmienić a jeśli tak – to co? Jakie mogą być konsekwencje takiej zmiany? Czy zdarzenie miałoby inny przebieg, jeśli działoby się w innym kontekście? Czy odbiorca jest w stanie zrozumieć twoje kolejne kroki, dostrzec twój plan?